مطالعات جدید نشان داده‌اند که گرد و خاک برای سلامت انسان خطرناک هستند. گرد و غبار از پدیده‌های جوی است که به محیط زیست آسیب می‌زنند. همچنین، تنفس هوای آلوده به گرد و غبار می‌تواند باعث مشکلاتی مانند ضعف قلبی، مشکلات تنفسی، بی‌نظمی ضربان قلب، حساسیت پوستی و کاهش دید شود. در ایران، بیماریهای تنفسی، به خصوص در خوزستان، بسیار رایج هستند. همچنین، تنفس غلظت بالای گرد و غبار، می‌تواند باعث عطسه و سرفه طولانی مدت شود. ذرات گرد و غبار شامل میکروارگانیسم‌های مضر و ترکیبات شیمیایی پیچیده هستند. مطالعات نشان داده‌اند که تماس طولانی با ذرات ریز گرد و غبار، فاکتوری مهم در بروز سرطان ریه و بیماریهای قلبی است. با شناخت ماهیت گرد و غبار و تأثیرات آن بر سلامت، می‌توانیم با مدیریت صحیح و بهترین روش‌ها، خسارات ناشی از آن را کاهش دهیم و بهترین راه برای مقابله با آن را پیدا کنیم.
در هوای اکثر استان‌های کشور بخصوص استان‌های مرزی غرب و جنوب غرب کشور، ذرات معلق و ریزگردها به مشکلی اساسی تبدیل شده و بیماری‌هایی برای ساکنین این مناطق، به خصوص کودکان و سالخوردگان، ایجاد کرده است. استان خوزستان به دلیل شرایط خاص اقلیمی و همجواری با عراق، از کانون های اصلی این مشکل محسوب می‌شود. برای حل این مشکل، باید تدبیر و چاره‌اندیشی اساسی و بسیج همگانی مردم و مسئولین زیربط و وزارت‌خانه‌های مختلف بین‌المللی به کار گرفته شود. همچنین، برای کاهش اثرات منفی گرد و غبار، بررسی و مطالعه آن و ارائه راهکار مناسب بسیار مهم است. مقاله رابطه مستقیم بین افزایش غلظت گرد و غبار و افزایش ابتلا به بیماریهای تنفسی بررسی شده است. همچنین، پیشنهادات و راه‌های پیشگیری از این مشکلات نیز مطرح شده است.
بیشتر بخوانید:
انواع آلودگی هوا
گرد و خاک یا ریزگرد چیست؟
گرد و غبار یا ریزگرد Hazeتوده‌هایی از ذرات جامد ریز غبار و گاه دود و … است که در جو پخش شده و دید افقی را بین 7 تا 2 کیلومتر و کمتر محدود میکند و برای بیماران تنفسی بسیار زیان آور است.
چه عواملی باعث ایجاد ریزگردها می‌شوند؟
فعالیت‌های انسانی بیشترین تأثیر را بر فرسایش خاک دارند و باعث حمل، رسوب و ایجاد گرد و خاک در هوا می‌شوند. به عنوان مثال، بهره‌برداری نامتعادل از زمین، استفاده نامتعادل از آب زیرزمینی، بهره‌برداری نامتعادل از معادن سطحی و استفاده بیش از حد از مراتع، دستکاری انسانی بر روی طبیعت در هر نقطه‌ای از کره زمین مشکل‌ساز است. اما در مناطق با بارندگی مناسب و رطوبت کافی، این مشکل کمتر دیده می‌شود، زیرا پوشش گیاهی این مناطق بیشتر است و مانع حرکت خاک و گرد و غبار می‌شود. البته این مناطق نیز آسیب‌پذیر هستند و مشکل فرسایش خاک می‌تواند در هر منطقه‌ای از جهان وجود داشته باشد، اما در مناطق خشک و نیمه خشک، این مشکل شدیدتر است. شناخت پدیده‌های اقلیمی می‌تواند یکی از راه‌حل‌های کاهش خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی باشد. پدیده گرد و غبار یکی از مهم‌ترین مخاطرات است که در چند سال اخیر بیشترین تأثیر را بر کشورهای آفریقا و خاورمیانه داشته است. شناخت دقیق این پدیده و زمان وقوع آن، می‌تواند در کاهش خسارات ناشی از آن موثر باشد.
آلودگی هوا به دلیل وجود ذرات ریز گرد و غبار از بزرگترین مسائل زیست محیطی در حال حاضر است. این ذرات باعث آسیب به سلامت فردی و اجتماعی می‌شوند و همچنین باعث زیان‌های اقتصادی نیز می‌شوند. برای پیشگیری از این مشکل خطرناک، مهندسان محیط زیست، کارشناسان سلامت و اقتصاد و هواشناسان باید با یکدیگر همکاری کنند. ذرات ریز گرد و غبار همچنین به عنوان یکی از مواد آلاینده هوا شناخته شده‌اند و با توجه به پژوهش‌های اخیر، حتی با کاهش آلودگی هوا ناشی از خودروها، کارخانجات و … میزان آلودگی هوا همچنان در حال افزایش است.
فرآیند تشکیل و عوامل مؤثر در ریزگردها
وابسته به سرعت باد و اندازه ذرات خاک، ریزگردها به سه شکل مختلف حرکت می‌کنند. ذرات بزرگ با یکدیگر ترکیب شده و به صورت پرش به جلو حرکت می‌کنند. ذرات کوچک‌تر نیز به هوا بلند می‌شوند و به جلو رانده می‌شوند، اما به دلیل سبک بودن، زمان زیادی در هوا معلق باقی می‌مانند و پس از مدت طولانی به سطح زمین بازمی‌گردند.
تحقیقات و پژوهش‌های زیادی برای یافتن عوامل تولید گرد و غبار انجام شده است. برخی از این عوامل شامل بادهای تند، کمبود پوشش گیاهی، موانع طبیعی و کمبود چسبندگی بین ذرات هستند. هنگامی که سیستمی از ذرات با قطرهای بین 00.720 میکرون تشکیل شده باشد، فرآیند فرسایش توسط باد در سرعتهای کمتری رخ خواهد داد.
اثرات ریزگردها بر محیط زیست و اقتصاد
درباره این بلای طبیعی، مطالعاتی انجام شده که اثرات مثبت و منفی برای اکوسیستم‌ها دارد. این مطالعات، اثرات طوفان‌های گرد و غبار را به دو گروه محیطی و انسانی تقسیم می‌کنند و تاثیر آنها بر روی تولیدات دامی، کشاورزی، پوشش گیاهی، انسان و خاک مورد بررسی قرار می‌گیرد. به طور خاص، ذرات گرد و غبار می‌توانند باعث کاهش عملکرد گیاهان شده و از این رو، تغذیه دام‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند و باعث کاهش تولید و مرگ و میر می‌شود. علاوه بر این، برخی پژوهشگران بر این باورند که ذرات گرد و غبار با تشکیل ابر، می‌توانند کاهش بارندگی را به دنبال داشته باشند. این پدیده می‌تواند بر سلامت، بهداشت، اقتصاد و محیط زیست تاثیر منفی داشته باشد. همچنین، ممکن است حساسیت ها و بیماریهای خاصی را شیوع دهد یا بر روی آنها اثر گذاشته و آنها را تشدید کند.
اثرات گرد و غبار یا ریزگردها بر سلامت انسان
یکی از عوامل اصلی آلودگی هوا ریزگرد است. سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال 2013 برآورد کرده است که هر ساله 100000 نفر در نتیجه تنفس ریزگردها در هوای آزاد دچار مرگ زودرس می‌شوند. هزینه‌های سالیانه بهداشتی و درمانی ناشی از آلودگی هوا در کشورها بسیار بالاست
ریزگردها باعث افزایش بیماری های سرطان می‌شوند
PM2.5 بر روی سلامتی تاثیر گذار است و باعث افزایش بیماریهای تنفسی، قلبی، عروقی و سرطان ریه می‌شود. در صورتی که مقدار ذرات PM2.5 در هوا به 70 میکروگرم بر مترمکعب برسد، مرگ و میر 1 درصدی افزایش پیدا میکند. بیماریهای قلبی و عروقی و سرطان ریه در این شرایط افزایش می‌یابد.
تاثیر ریزگردها بر ریه چیست؟
طوفان گرد و غبار با کاهش دید افقی به کمتر از یک کیلومتر، به وجود می‌آید و باعث افزایش مرگ و میر می‌شود. تخمین زده می‌شود که بین 0.7 تا 3.1 میلی‌گرم گرد و غبار به ریه‌های جوانان وارد می‌شود. در بزرگسالان این مقدار 11.0 میلی‌گرم می‌رسد.
بهداشت جهانی گفته که بیماری های تنفسی در حال حاضر بیشترین افزایش را در مقایسه با بیماری های دیگر دارند. پراکنش ریزگردها در طول سال متفاوت است و بیشترین میزان آن در اواخر فروردین و نیمه اول اردیبهشت و کمترین آن در اواخر پاییز است.
آمارها نشان می دهد که میانگین روزهای آلوده به غبار در شهرهای اهواز و آبادان در طول 10 سال گذشته به شدت افزایش یافته و بیشترین تعداد روزهای آلوده در مرداد ماه رخ می دهد. هنگامی که پدیده گرد و غبار رخ می دهد، تعداد بیماران ریوی که به مراکز درمانی مراجعه می کنند، افزایش می یابد.
ریه کودکان و سالمندان به حساسیت بیشتری نسبت به سایر افراد دچار هستند و در صورت مواجهه با شرایط بد آب و هوایی، به سرعت تحریک می شوند. این مشکلات می تواند به صورت مستقیم یا غیر مستقیم، باعث بروز آلرژی و واکنش های آلرژیک شدید در این گروه از افراد شود. بنابراین، باید در شرایط مناسب و سالم، برای جلوگیری از بیماری ها و تحریک شدن سیستم ایمنی، اقدامات لازم را انجام دهید.
پدیده گرد و غبار می‌تواند بر سلامتی انسان تأثیر داشته باشد. بیشترین اثر آن روی سیستم تنفسی، مخاط بینی و چشم است. این مواد ممکن است باعث افزایش ترشحات و ایجاد مشکلاتی مانند تنگی نفس، سرفه و خس خس سینه شود. افرادی که دچار بیماری آسم هستند، می‌توانند تحت تأثیر بیشتری از این پدیده قرار بگیرند. در دراز مدت، ممکن است باعث بیماریهای تنفسی و حتی سرطان شود. همچنین، ممکن است باعث شعله ور شدن آلرژی‌های قدیمی و ایجاد حملات آسمی شود. بنابراین، باید از مواجهه با گرد و غبار جلوگیری کرد تا بر سلامتی تأثیر نگذارد.
ریزگردها باعث افزایش بیماری های گوارشی می‌شوند
گرد و غبار می تواند منجر به تغییرات اقلیمی، بیولوژیکی، زمین شناسی، شیمیایی و محیط زیست انسان شود. همچنین، مواد معدنی حاصل از گرد و غبار می تواند بر تشکیل ابر، خصوصیات ابر و میزان بارش باران تأثیر بگذارد. گرد و غبار ممکن است باعث کاهش تولیدات کشاورزی و آلودگی آب آشامیدنی و بیماری های گوارشی شود.
ریزگردها باعث افزایش بیماری های عفونی می‌شوند
متخصصان بیماریهای عفونی می‌گویند که ریزگردها بیشترین آسیب را به دستگاه تنفسی و ریه افراد وارد می‌کنند. افراد مبتلا به بیماریهای عفونی و بخصوص آنهایی که مبتلا به عفونت مجاری تنفسی فوقانی هستند، بیشتر از دیگران به ریزگردها حساس هستند. ریزگردها بیشترین تاثیر منفی را بر سالمندان و بچه‌های کوچک دارند. استفاده از ماسک می‌تواند به پیشگیری از ورود ذرات درشت تر ریزگردها به دهان، بینی و دستگاه تنفسی کمک کند. اما معمولا ریزگردهای بسیار ریز از ماسک عبور می‌کنند. بنابراین، توصیه متخصصین این است که در صورت بودن آلودگی هوا، از ماسک‌های مناسب استفاده کنید.
ریزگردها باعث افزایش بیماری های چشمی می‌شوند
ریزگردها می توانند خطراتی برای سلامت چشم ایجاد کنند، مانند آلودگی میکروبی و ویروسی، و عوامل رادیواکتیوی که می توانند با ورود آنها به داخل خاک، برای افراد ناراحتی های چشمی ایجاد کنند. بعضی از ریزگردها حاوی مواد حساسیت زا هستند و باعث تحریک و التهاب چشم می شوند. بنابراین، به تمام افراد، به خصوص کسانی که در شهرهای غربی زندگی می کنند و بیشتر در معرض ریزگردها هستند، توصیه می شود که اگر ناراحتی در چشم ها احساس کردند، از قطره اشک مصنوعی استفاده کنند و هنگام مواجهه با حساسیت، تحریک چشمی یا قرمزی و التهاب چشم، به چشم پزشک مراجعه کنند. همچنین، بهتر است در مواقع گرد و غبار شدید، از گذاشتن لنزهای تماسی خودداری کنند.
ریزگردها باعث افزایش بیماری های کبد و کلیه و افسردگی می‌شوند
تنفس گرد و غبار کوارتز موجب بیماری سیلیكوزی و صدمات کبد و کلیه می شود. ذرات گرد و غبار شامل کلسیم، آهن، آلومنیوم و منیزیم هستند. مصرف بیش از 2.0 گرم کلسیم منجر به سنگ کلیه و تصلب رگ های خون می شود. تنفس طولانی مدت ذرات حاوی منیزیم باعث افسردگی و ضعیفی شدن بدن می شود، و تنفس طولانی مدت ذرات حاوی آلومنیوم باعث صدمات شش ها می شود. تنفس کوتاه مدت ذرات حاوی آلومنیوم باعث سرفه و تحریک شش ها می شود.
تاثیر در فضاهای داخلی
ریزگردها فقط محیط بیرون را آلوده نمی‌کنند. افرادی که در خانه یا محیط کار و به صورت کلی محیط‌های بسته هستند نیز در خطر مجاورت آلودگی با ریزگردها قرار دارند. این مواد محیط‌های داخلی را آلوده کرده و روی سلامت انسان‌ها، حیوانات و گیاهان موجود در فضاهای بسته مثل خانه تاثیر می‌گذارند. حتی تجمع ریزگردها در وسایل الکترونیکی باعث خراب شدن و کاهش عمر آنها می‌شود.
بیشتر بخوانید:
حفظ سلامتی در روزهای آلودگی هوا
راه های مقابله با ریزگردها
افزایش پوشش گیاهی
یکی از راه‌هایی که می‌توانیم برای مقابله با این پدیده انجام دهیم، ایجاد پوشش گیاهی در مناطق بیابانی است. ریزگردها دارای بار الکتریکی هستند و به سطوح دیگری که در مسیر آنها قرار دارند، می‌چسبند. درختان و درختچه‌ها نقش مهمی در جذب گرد و غبار هوا دارند. در تحقیقی در شهرستان یزد، تعدادی از گونه‌های گیاهی مانند توت، انجیر، نارون و زیتون تلخ، بهتر از گونه‌های دیگر مانند اکالیپتوس و پسته در جذب گرد و غبار هوا عمل کردند. بر اساس این نتایج، پیشنهاد شده است که در طرح‌های فضای سبز و بادشکن‌های اطراف مناطق خشک و بادخیز، از گونه‌های گیاهی مناسب استفاده شود. هدف این طرح‌ها، جلوگیری از انتقال ذرات خاک در سطح شهرها و روستاهای استان و جلوگیری از نابودی خاک های زراعی و کاهش آلودگی هوا است.
مالچ پاشی
برای کاهش این پدیده باید با انجام عملیات مالچ پاشی در کشورهای مبدا ایجاد گرد و غبار می‌توان از شدت آن کم کرد. این پدیده بین المللی و ملی بوده و برای کاهش اثرات آن در همه زمینه ها باید در سطح ملی و به ویژه توسط وزارت امور خارجه و سازمان محیط زیست پیگیری صورت بگیرد. در کل، شناسایی آثار طوفان های گرد و غبار و کاهش آنها باید به صورت جداگانه در نظر گرفته شود.
استفاده از دستگاه تصفیه هوا
روش هایی مثل افزایش پوشش گیاهی یا مالچ پاشی روش‌هایی است که دولت‌ها وظیفه دارند انجام دهند. اما شما به عنوان یک فرد که نگران سلامت خود یا عزیزانتان هستید می‌توانید از دستگاه‌های تصفیه هوا برای حذف انواع آلودگی هوا و ریزگردها در محیط خانه یا محل کار استفاده کنید. شاید فکر کنید بهترین دستگاه تصفیه هوا از برندهای خارجی هستند اما این تصور درست نیست. بهترین دستگاه تصفیه هوا باید متناسب با انواع آلودگی یک منطقه و شدت آن ساخته شده باشد و در صورت خرابی یا ایجاد مشکل نیز پشتیبانی مناسب در کشور برای آن وجود داشته باشد. زیرا دستگاه‌های تصفیه هوا به هیچ عنوان ارزان نیستند.
بهترین دستگاه تصفیه هوا برای مقابله با آلودگی و خطرات ریزگردها چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
در پدیده ریزگردها دستگاه‌های تصفیه هوایی مفید هستند که فیلترهای اولیه خوب و باکیفیتی داشته باشند. زیرا ذرات درشتر نیز تبدیل به یک مسئله مهم می‌شوند. پس فقط به فیلتر هپا توجه نکنید.
ما در ایران که یک اقلیم خشک است زندگی می‌کنیم. PM10 در کشور ما بالاست پس حتما باید دستگاهی بخرید که فیلترهای اولیه بسیار خوبی داشته باشد. اکثر دستگاه‌های موجود در ایران فقط یک فیلتر هپا دارند و یک توری اولیه به عنوان فیلتر اولیه که تمام گردوخاک های درشت به راحتی از آن توری رد می‌شود و روی فیلتر هپا تجمع می‌کنند. در این صورت عمر فیلتر هپا کم می‌شود. البته ریزگردها شامل ذرات PM2 نیز هستند و فیلتر هپا برای دستگاه تصفیه هوا نیز ضروری است.
نوجان به عنوان یک برندی ایرانی دستگاه تصفیه در مدل‌های مختلف مناسب محیط‌های مختلف تولید کرده است که توانایی فیلتر آلودگی هوا در فصل ها پاییز و زمستان ناشی از دود خودروها و سوخت‌ها و فیلتر ریزگردها در فصل بهار و تابستان را دارد. دستگاه‌های تصفیه هوای نوجان فیلترهای تصفیه هوای الیافی بسیار باکیفیت برای به دام انداختن گرد و خاک درشت دارند.
جمع بندی
بر اساس مطالعات، طوفان های گرد و غبار باعث افزایش بیماری های تنفسی و مرگ و میر می شوند. ذرات ریزتر از 70 میکرون، مخصوصا در کودکان زیر یک سال، باعث بروز آسم و بیماریهای تنفسی می شوند. همچنین، ذرات ریزتر از 1/2 میکرون باعث مرگ ناشی از بیماریهای تنفسی، قلبی و عروقی و سرطان ریه می شوند. هر 70 میکروگرم در متر مکعب غلظت ذرات، باعث افزایش 1 درصدی مرگ و میر، افزایش بیماریهای قلبی – عروقی و سرطان ریه می شود.
با توجه به این آمار پدیده ریزگردها که این روزها به شهرهای مرکزی و حتی شمالی کشور کشیده شده بسیار جدی است و علاوه بر تلاش دولت‌ها افراد خود باید نگران سلامتشان باشند.
